Tản văn là một thể loại kỳ lạ: rất dễ để viết ra nhưng rất khó để viết hay, viết sâu. Nếu chưa khắc phục 6 điều sau, bạn viết mãi tản văn vẫn thiếu chiều sâu.
Chiều sâu trong tản văn không nằm ở việc tác giả sử dụng những từ ngữ bóng bẩy mà là kết quả của quá trình sống, suy nghĩ, cảm nhận và chiêm nghiệm một cách sâu sắc. Vì vậy, nếu bạn viết mãi mà tản văn vẫn nhạt nhòa, không để lại ấn tượng cho ai thì nguyên nhân thường không nằm ở câu chữ mà nằm ở những dòng chảy ngầm trong tâm lý và cách xử lý kỹ thuật.
Một bài tản văn có chiều sâu thường phản ánh sự sâu sắc trong suy nghĩ của người viết. Vậy nên có nguyên nhân khiến bài viết nhàn nhạt, đọc trôi tuột lại xuất phát từ bên trong tinh thần của bạn, thay vì vấn đề kỹ thuật viết như chúng ta vẫn tưởng.
Tản văn chỉ chân thật và chạm đến người khác khi bạn dám khai thác những điều không hoàn hảo, không đẹp đẽ của cuộc sống. Nhiều người viết sợ phải bộc lộ những góc khuất trong đời sống mình, những mâu thuẫn giữa mình với người khác, những bí mật riêng tư hay những cảm xúc tiêu cực của bản thân. Bạn sợ bị phán xét hoặc sợ làm hỏng hình ảnh mình trong mắt mọi người.
Tâm lý né tránh khiến bạn viết ra những tác phẩm chỉ loanh quanh chủ đề quen thuộc, cảm xúc an toàn như sự lãng mạn, hi sinh, những niềm vui dễ chịu. Tản văn của bạn thiếu đi sự chân thật của những va đập đời sống, những lúc giằng xé nội tâm khiến giọng văn hời hợt, thiếu sức nặng.
Bên cạnh đó, khi bạn viết ra chỉ nhằm mục đích tìm kiếm sự đồng cảm hoặc sự công nhận từ người khác, bạn sẽ tự động điều chỉnh ngôn ngữ và cảm xúc của mình cho phù hợp với số đông, từ đó đánh mất cá tính và sự khác biệt.
Chị Thanh Ngọc, học viên khóa Tản văn 06 của mình, đã viết về những vết sẹo khi sinh của người làm mẹ. Bài viết “Vết sẹo đẹp nhất” của chị đăng trên Báo Phụ nữ online có đoạn:
“Sau 3 lần sinh nở, bụng mẹ đã có thêm nhiều vết rạn và 1 vết sẹo mổ hình con rết. Vết sẹo vắt ngang bụng, nhô hẳn lên và ửng đỏ. Thỉnh thoảng tôi thấy mẹ đứng trước gương, ngắm nghía bản thân rồi thở dài.”
Cuộc sống bận rộn hiện đại khiến chúng ta trở nên vội vàng đến mức thờ ơ, hời hợt với mọi người, mọi chuyện. Ta thường chỉ kịp “lướt” qua các trải nghiệm chứ chưa kịp “thẩm thấu” nó. Tản văn thiếu chiều sâu cũng vì nó là chỉ mới là sự tóm tắt của sự kiện, chưa phải là những chiêm nghiệm lắng đọng của người viết.
Người viết có nhiều câu chuyện để kể nhưng chưa dành đủ thời gian để phân tích, mổ xẻ và kết nối chúng với những bài học lớn hơn về nhân sinh. Trải nghiệm cuộc sống lúc này chưa được chuyển hóa thành triết lý sống.
Đồng thời, tác giả cũng có thể thiếu khả năng liên tưởng giữa các sự vật, sự việc với quy luật xã hội. Tác phẩm chỉ dừng lại tường thuật các sự kiện mà thiếu vắng những phép ẩn dụ, liên tưởng, so sánh sâu sắc. Do vậy mà câu chuyện không được nâng lên thành một chiêm nghiệm xã hội có tính phổ quát.
Từ hình ảnh cỏ bốn lá quen thuộc, chị Ngọc Ớt đã liên tưởng với ý nghĩa của việc có được người bạn tốt trong đời. Bài viết “Cỏ bốn lá” cũng đã được đăng trên Báo Bình Phước online.
“Người bạn tốt giống như cỏ bốn lá, gặp được trong đời là may mắn nhưng cũng không thể cưỡng cầu. Tôi thấy mình may mắn khi có Bình An là người bạn tri kỷ bước đi bên cạnh cuộc đời.”
Giống như việc chụp ảnh, viết lách cũng đòi hỏi bạn sử dụng một ống kính khác biệt để ghi lại những điều vốn quen thuộc.
Nếu tác giả chỉ nhìn sự vật theo cách nhiều người đã nhìn, mưa thì buồn, biển thì mênh mông như tình mẹ mà không đủ dũng cảm hoặc chưa đủ vốn sống để lật lại vấn đề hoặc tìm ra góc nhìn khác biệt để tạo ấn tượng thì bạn khó lòng tạo được dấu ấn cá nhân khi viết.
Cũng với chủ đề Hà Nội đã quá nhiều người khai thác nhưng Mai Anh, học viên khóa Tản văn 02 của mình, đã giành được giải thưởng trong “Cuộc thi viết Hà Nội và tôi” với tác phẩm “Chỉ còn những mùa nhớ”. Bài viết kết thúc bằng mấy đoạn văn nhỏ:
“Những lúc cô đơn và áp lực bởi bộn bề cuộc sống, kí ức của tôi lại hiện về những ngày thơ ấu đẹp đẽ bên bố mẹ giữa lòng Hà Nội. Tôi thèm được bé lại, bàn tay bé xíu bám vào gánh hàng của mẹ, lang thang khắp các con phố.
Người ta bảo cuộc đời ngắn quá mà cũng dài quá. Cứ đi mãi, đi mãi vẫn không hết những nỗi nhớ… Để mỗi khi mùa đông trên phố về gõ cửa, trong lòng lại thổn thức khôn nguôi./.”
Sau khi giải quyết được rào cản tâm lý, người viết còn cần thêm kỹ năng để truyền tải chiều sâu của suy nghĩ ra thành câu chữ.
Tản văn đăng báo thường vào khoảng 1000 từ nên đây cũng là thể loại của sự cô đọng. Người viết cần biết bùng nổ đúng những chỗ sẽ tạo ra điểm nhấn nhận thức hoặc cảm xúc. Điều này thường khó với người viết mới và người chưa có nhiều kinh nghiệm viết tản văn.
Sự dài dòng dễ làm loãng cảm xúc, không tập trung vào trọng tâm bài viết. Nếu tác giả không biết cách lọc bỏ những chi tiết thừa thãi, những câu chữ rườm rà, bài viết sẽ bị kéo dài, lan man. Khi cảm xúc bị dàn trải quá nhiều sẽ mất đi sức nặng.
Tản văn không chỉ có kể mà còn cần cả khả năng gợi tả của người viết. Nếu bạn dành quá nhiều chữ để thuật lại câu chuyện thay vì trình bày cả cảm xúc, suy nghĩ và nhấn mạnh một chi tiết đắt giá, người đọc sẽ quên hết ngay khi vừa đọc xong.
Bài viết “Giữa xô bồ tìm đâu chốn an nhiên” của Thùy Linh được Giải Nhì trong “Cuộc thi viết Trong tâm có Phật” của Báo Giác Ngộ có đoạn chữ không nhiều và ý nghĩa lại sâu sắc:
“Nếu cảnh giới cao nhất của cô đơn là nhìn thế gian phồn hoa, chúng sinh muôn vàn vẫn chẳng thấy đâu là nhà thì cảnh giới cao nhất của tâm tĩnh lặng có lẽ là nhìn vạn vật sinh diệt, ngắm thương hải tang điền, không có gì khiến ta lưu luyến, sân si, chấp niệm…”
Sự khác biệt giữa bài viết hay và bài viết nhạt nằm ở việc tác giả những sử dụng chi tiết như thế nào.
Nếu bài viết chỉ có những chi tiết chung chung, mờ nhạt mà không có những tiểu tiết độc đáo, gợi cảm thì không có điểm neo níu giữ trí nhớ của người đọc. Ngoài ra, khi người viết không gán được ý nghĩa biểu tượng cho sự vật mình miêu tả, tản văn cũng khó có chiều sâu. Nếu một chiếc lá rụng chỉ là một chiếc lá rụng, không phải biểu tượng cho sự rời bỏ hay lời tạm biệt, người đọc cũng sẽ khó nghiệm ra điều gì sau đó.
Chỉ qua một câu trong tản văn “Mưa mùa hạ trên khoảng sân thóc vàng”, chị Đan Ngọc đã khắc vào lòng người đọc hình ảnh một người mẹ nông dân tảo tần với mưa, với nắng:
“Tôi nhớ như in dáng mẹ liêu xiêu, đôi mắt mẹ đỏ ngầu trong gió mưa một buổi trưa hè chạy thóc.”
Tản văn là thể loại để có thể bày tỏ quan điểm mà vẫn giữ được giọng văn mềm mại nếu muốn.
Tuy nhiên, một bài viết tràn ngập những câu cảm thán, thốt lên cảm xúc mà không cho người đọc hiểu vì sao có cảm xúc đó sẽ khiến người đọc ngán ngẩm. Bởi nó thiếu đi sự chín chắn và chiều sâu triết lý cần thiết.
Dù tản văn mang tính tự do, các ý tưởng vẫn cần có sợi dây liên kết vô hình từ đầu đến cuối tác phẩm. Nếu các đoạn văn cứ tiếp nối nhau mà không có sự dẫn dắt về mặt tư tưởng, bài viết sẽ lỏng lẻo và rời rạc.
Để viết tản văn có chiều sâu, bạn cần bắt đầu bằng cách sống sâu. Bạn nên dành thời gian để ngưng lại, chiêm nghiệm và đặt ra câu hỏi khó cho chính mình; hãy cho phép bản thân được bộc lộ những cảm xúc mà bình thường bạn hay che giấu nhất.
Khi tâm hồn bạn có chiều sâu, con chữ tự khắc sẽ tìm được đường đi của nó.
19 giờ 30 tối Chủ nhật ngày 19/10, mình sẽ tổ chức buổi workshop Viết một tản văn có chiều sâu để chia sẻ cách tạo ra những bài tản văn đủ sức rung động và có cơ hội được cộng tác báo cao.
Bạn đăng ký tham gia nhé: Combo 4 Workshop do Yêu lại tiếng Việt tổ chức
Cảm ơn bạn đã đọc bài. Chia sẻ bài viết này cho những người yêu viết khác để cùng nhau học viết và thảo luận nhé! Đừng quên theo dõi Facebook, Podcast, Youtube và tham gia Group để học viết mọi lúc mọi nơi hoàn toàn miễn phí.
