Trong thể loại tự sự (truyện) không thể thiếu sự xuất hiện của các nhân vật. Họ là trung tâm của câu chuyện. Từ nhân vật mà các sự kiện, tình tiết trong truyện được diễn ra.
Trong quá trình lịch sử văn học đã xuất hiện và cùng tồn tại nhiều kiểu nhân vật đa dạng. Nếu căn cứ vào các phương thức cấu trúc nhân vật văn học ta có các loại hình thường gặp sau đây:
Loại nhân vật chức năng không được miêu tả nội tâm. Các phẩm chất đặc điểm họ là cố định, không thay đổi từ đầu đến cuối. Sự tồn tại của nó chỉ nhằm thực hiện một số chức năng, một số vai trò nhất định. Loại nhân vật này rất phổ biến trong văn học dân gian.
Ví dụ: ông Bụt trong truyện cổ tích có chức năng thực hiện các phép màu, thử thách con người. Và ban phúc cho người tốt, trừng phạt kẻ xấu xa. Các anh hùng trong truyện cổ tích thường có chức năng giết yêu quái, cứu người đẹp.
Thể hiện tập trung các phẩm chất xã hội, đạo đức của một loại người nhất định của một thời. Hoặc khái quát cho một loại tính cách. Vậy nên còn được gọi là nhân vật điển hình. Đặc điểm của loại này là một tính cách được tô đậm hơn các nét khác. Thường là trở thành tên gọi về loại của nhân vật đó.
Ví dụ: Lão Am (Cái sân gạch – Đào Vũ), Tuy Kiền (Tầm nhìn xa – Nguyễn Khải). Đó là loại hình nhân vật nông dân nặng đầu óc tư hữu. Chí Phèo là điển hình cho loại người bị tha hoá bởi hoàn cảnh khách quan.
Được miêu tả như một nhân cách, một cá nhân có cá tính nổi bật. Nhân vật tính cách có cá tính như một nhân cách. Các yếu tố tâm lí, khí chất có vai trò quan trọng trong cấu trúc của loại này. Trong nhân vật tính cách, quan trọng không chỉ là đặc điểm, thuộc tính xã hội. Nó còn thể hiện ở tương quan của các thuộc tính đó với nhau, với môi trường, tình huống. Nó thường có những mâu thuẫn nội tại, những nghịch lí, những chuyển hóa. Chính vì vậy tính cách thường là một quá trình tự phát triển, nhân vật không đồng nhất vào chính nó.
Ví dụ: Hộ (Đời thừa – Nam Cao) trải qua bi kịch đầy nước mắt, giằng xé lương tâm khi vừa muốn sáng tạo nghệ thuật chân chính vừa bị thực tế đói nghèo vùi dập. Chí Phèo (Chí Phèo), chị Dậu (Tắt đèn), chị Đào (Mùa lạc)…cũng là những nhân vật tính cách.
Hạt nhân cấu trúc của nhân vật không phải cá tính, cũng không phải là các phẩm chất loại hình mà là một tư tưởng, một ý thức. Loại nhân vật này tập trung thể hiện một ý thức, một tư tưởng nào đó mà theo tác giả, loại ý thức, tư tưởng ấy rất đáng chú ý trong đời sống xã hội.
Ví dụ: Độ (Đôi mắt – Nam Cao) là thể hiện quan niệm về lối sống, cái nhìn cuộc đời và trách nhiệm của hai kiểu nhà văn. Người hoạ sĩ trong Bức tranh của Nguyễn Minh Châu cũng là nhân vật tư tưởng khẳng định một phẩm chất phải có của nhân cách: đó là sự tự biết xấu hổ, biết sám hối, biết tự phán xét mình.
Một mặt, không nên lẫn lộn ba loại nhân vật loại hình, tính cách và chức năng nhưng mặt khác, xây dựng những tính cách điển hình vừa có cá tính vừa có ý nghĩa loại hình lại là một đặc điểm của chủ nghĩa hiện thực.
Trên đây chỉ giới thiệu một số loại nhân vật thường gặp, không phải tất cả. Các loại nhân vật này có thể tồn tại song song trong một nền văn học. Một nhân vật có khi mang đặc điểm của nhiều loại nhân vật khác nhau. Chúng tạo nên sự phong phúc trong hệ thống nhân vật nói riêng và văn học nói chung.
Trang blog nhỏ màu xanh nơi mình viết bằng trái tim chân thành
